Темата посветена на и за градот е предмет на долгогодишен интерес во уметноста, архитектурата, книжевноста и филозофијата. Зошто градот има толку привлечна моќ за авторите? Покрај спацијалната димензија, градот во себе впива многу различни култури, народи, етникуми и религии, чии патишта се вкрстуваат во просторот на градскиот метеж. Постои нешто шармантно, речиси симпатично и специфично што се крие зад лицето на градот: стутканите и тесни улички, валканите сокаци, зелените паркови, забрзаните луѓе кои се туркаат едни со други низ просторот помеѓу цврстите архитектонски градби и малите конзервести, јавни транспортни средства. Вистина е дека Градот (со голема Г) е просторот каде што човекот се претопува во масата (буквално и метафорички); гледајќи одозгора, низ птичја перспектива, човекот е само матна точка во чудовишното и грандиозно бетонско ткиво.

Главна пошта, архитект Јанко Константинов, 1982.

СУГС Гимназија „Орце Николов“, Архитект: Александар Смилевски и Никола Богачев, 1970.

МРТ, архитект Кирил Ацевски, 1971-1983.

Скопје пред земјотресот

Архитектурата на Скопје поминала низ многу фази на развој. Скопје е урбан град каде што се испреплетуваат културните и историските нишки со оние на современоста. Ова се одразува и во архитектонските елементи на градот. Историјата на архитектурата во Скопје почнува со староримскиот период, кога градот бил познат под името Скупи. Во 1392 година градот паднал под османлиска власт и Скопје станало седиште на воениот и административен систем (санџак). Османлиите извршиле големо архитектонско влијание врз градот; граделе куќи, базилика, амами и мостови со уникатни детали и орнаменти. Еден од најпознатите споменици од овој период е Камениот мост, кој ги спојува Старата скопска чаршија и модерниот плоштад во центарот на градот. Со други зборови, мостот претставува меѓа на културната традиција со новото време – авангардата. Голем број од градбите од овој период не се зачувани денес, но оние градби од историско – културен карактер сѐ уште постојат и можат да се посетат во Старата скопска чаршија, како Сули ан, Капан ан, Даутпашиниот амам, Куршумли ан и Безистенот. Преостанатите османлиски градби опстануваат само во пишана форма (документи, слики, цртежи) или во усните приказни прераскажувани и зачувани преку спомените од старите генерации.

Понатаму, во 20 век, Скопје почнува да се обликува во духот на големите космополитски градови. Од овој период познати ни се градбите: Ристиќевата палата (1925), Народниот театар во Скопје (1927-1963) и Железничката станица во Скопје (1938-1963). А во периодот на СФРЈ, за краток временски период биле изградени голем број станбени, индустриски и административни објекти во естетиката на социјалистичкиот реализам со цел да згрижат и да се вдомат колку што е можно повеќе луѓе.

  Скопје радост ти ќе бидеш! –
(Ре)конструкција на Градот на солидарноста

Скопје станува дел од светската современа архитектура по катастрофалниот земјотрес на 26 јули 1963 година. Во земјотресот животот го загубија над 1.000 жители, а речиси две третини од населението ги загубија своите домови. Голем број објекти биле уништени и срамнети со земја. Од тие причини, Обединетите нации и Владата на Југославија се обратија за помош во пронаоѓање на компетентен архитект, кој би го обновил градот. Јапонскиот архитект Кензо Танге, заедно со својот тим, победи на интернационалниот натпревар, на кој се натпреваруваат архитекти од целиот свет за наградата – Реконструкција на градот Скопје. Набргу по фаталниот земјотрес, Скопје го добило името „Градот на солидарноста“ и многу бргу низ медиумите и весниците се ширеше веста Градот на солидарноста ќе добие ново руво.

Новото урбанистичко решение на градот е резултат на спој помеѓу брутализмот и југословенската архитектонска естетика на 20 век. Дополнително, Танге внел во архитектонските нацрти и свои мотиви, директно инспирирани од правецот метаболизам – специфичен стил на национална архитектура во поствоена Јапонија. Потем, земјотресот во 1963 година не бил единствениот природен непријател на градот. И покрај сите човечки и елементарни непогоди, градот наоѓал начин да се врати назад во живот и секогаш одново се раѓал од урнатините како феникс. Планот на Скопје 1963 година се реализирал и градот повторно оживеал од урнатините. Влијанието на овој план се рефлектирал во урбанистичките, историските и културните аспекти на градот, а тука почнал и зародишот на книжевни дела посветени на градот. Дел од современите македонски автори^[1] сериозно ѝ се посветуваат на темата за градот и активно ги поставуваат своите ликови во просторот на градот Скопје.

Обновата на градот по земјотресот стана колективен запис за животот на скопјани во повоениот период на Балканот. Модернистичкиот бран што ги донел новите води во југословенската архитектура се појави и во Скопје кога градот беше „преоблечен“ во футуристички стил, специфичен и уникатен за овие простори. Овој урбанистички експеримент стана реалност преку делото на Кензо Танге и други проминентни македонски архитекти.

Градот на модерноста 

Денес, Скопје продолжува да се гради и да се проширува. Се раѓаат нови населби, нови згради и објекти што константно го витализираат и го иновираат градскиот пејзаж. Градот е во постојана обнова поради зголемувањето на населението и на сѐ поголемиот интерес на луѓето да живеат во Скопје. Скопје има своја посебна поетика. Градот е дом на музеи и културни споменици што успеале да го капсулираат културното наследство на земјата. Имено, во времето на Југославија, во Скопје биле изградени голем број архитектонски објекти чија непроценлива вредност останува да биде дел од архитектонската традиција на градот сѐ до новиот 21 век.

Архитектурата на Скопје во 21 век станува сѐ повеќе еклектичка, односно позајмува примери од различни архитектонски правци и движења. Оттаму и неокласицистичката обнова на главниот плоштад е дискутабилна во контекст на културната и националната рамка од историјата на државата. Во современото Скопје, архитектурата продолжува да се развива со нови станбени и комерцијални комплекси што се издигнуваат низ скопските населби. Современата скопска архитектура се карактеризира со високи стаклени згради, модерни облици и патеки кон енергетска ефикасност. Одраз на ова се зградите на Македонскиот национален театар и Македонскиот научен институт, како и новите станбени и комерцијални комплекси во населбите Центар и Аеродром.

Градот просперира како модерен центар, каде што историјата и традицијата доаѓаат очи в очи со современоста и модерноста. Оваа разновидност го прави градот интересен и привлечен за посетители и туристи, кои сакаат да го доживеат Скопје од поинаква перспектива. Факт е дека во Скопје се вкрстуваат и се мешаат различни архитектонски стилови и сите негови зданија придонесуваат кон посебно естетско доживување на градот. Архитектурата на Скопје сѐ уште ја прославува славната минатост на градот и дозволува постојана обнова и реконструкција на нови објекти и споменици што капиларно го исполнуваат просторот на градскиот организам. Скопје – главниот град, на една мала, а сепак многу важна земја на Балканот е одличен локус, каде што може да се доживее разновидната архитектура од најстарите времиња, па сѐ до денес.

Денес, Скопје го препуштаме на новата генерација. За таа цел, Europe House распиша конкурс за млади архитекти, „Скопје на новата генерација“, по повод одбележување 60 години од катастрофалниот земјотрес во Скопје. Ги поканивме младите архитекти и урбанисти да донесат свежи идеи што ќе го трансформираат Скопје во поинклузивен и попристапен град. Овој конкурс е многу повеќе од натпревар за најдобар дизајн – тој е мисија за ново оживување на градот. Изложбата од доставените трудови ќе се одржи на 13 ноември во Пошта Скопје, одбележувајќи го и четвртиот роденден на Europe House Skopje.

[1] Некои книжевни примери: Влада Урошевиќ со „Вкусот на праските“, Димитар Солев со „Зора зад аголот“, Иван Шопов со „Изгубените чевли на градот“, Калина Малеска со „Скопје во високата зона“, Горан Стефановски со „Диво месо“ и „Демонот од Дебар Маало“, Томас Османли со „Приказни од Скопје“, Лидија Димковска со „Резервен живот“, Владимир Јанковски со „Невидливи љубови“, Давор Стојановски со „Собирачи на пепел“, Васко Марковски со „Скопски улици“, Гане Тодоровски со „Скопјани“…