Секој 30 април во годината е посветен на џез-музиката и се слави насекаде низ светот. Во енергичната синергија на глобалната музика, џезот се издвојува како звучен доказ за човечката креативност и истовремено како феномен на културната фузија. На овој ден, музичките обожаватели и музичари ширум светот се собираат за да го прослават Светскиот ден на џезот – најдинамичниот жанр во историјата на музиката.

Вкоренет во афроамериканската историја, џезот се појавува кон крајот на деветнаесеттиот и почетокот на дваесеттиот век. Инспириран од разновидните музички традиции на Њу Орлеанс, неговите рани музички манифестации се карактеризираат со синкопиран, односно скратен ритам и бараат значителна и постојана импровизација за време на музичкиот перформанс. Талентираниот џез-артист треба да умее да влегува во различни ритмички игри и импровизации за да создаде џез-песна.

Џезот е карактеристичен, пред сѐ, најмногу за афроамериканската историја, зашто им дал глас на маргинализираните заедници и предизвикал културна револуција на територијата на САД. Пионерите како Луис Армстронг, Дјук Елингтон и Џели Рол Мортон ги поставиле основите на џез-музиката, додека нивните иновативни композиции и виртуозни изведби не престануваат да ја воодушевуваат светската публика денес, повеќе од половина век подоцна од нивниот прв јавен перформанс.

Средината на дваесеттиот век е период познат како златната доба на џезот. Џез-фигурите како Мајлс Дејвис, Џон Колтрејн и Ела Фицџералд се заслужни за поместување на границите на жанрот. Џезот добивал свои варијации. Тука спаѓа и бибоп-револуцијата од четириесеттите, како и експерименталниот џез од шеесеттите, кога продолжил да се развива, инспирирајќи се од влијанијата од латино-музиката и африканската и азиската музика. Албумите како „Kind of Blue“ на Дејвис и „A Love Supreme“ на Колтрејн се дефинираат како синоним за уметничката експресија на модерното време. Нивната музика ги надминала културните бариери и послужила како инспирација за идната музичка џез-сцена.

Џезот во Европа 

Проширувањето на џезот околу 1900 година на територијата на САД кај афроамериканската заедница за време на културните миграции довело до мошне брзо ширење и на други места во светот. Од 1918 до крајот на 1920 година во Европа зборот „џез“ бил непознат термин што означувал микстура, односно мешавина на различни видови музика. Подоцна, џезот станал вистинска мода во повеќето западноевропски земји. Еден од најважните аспекти на оваа „нова мода“ било тоа што допрела и до музичари од академските музички кругови, како што се Игор Стравински, Морис Равел и Жорж Орик во Франција, кои гледале на џезот како на инспиративен извор за нивната композиторска практика. Друг сличен пример со џез-експериментација доаѓа од австрискиот композитор Ернст Кренек и неговата композиција на „џез-опера“, со наслов „Jonny spielt auf“ од 1927 година.

Низ целиот свет, џез-музиката полека почнува да станува еден од најинтересните музички жанрови. Во Европа, градовите како Париз и Лондон станале културно жариште за развој на џез-музиката, привлекувајќи музичари од Америка, а истовремено негувајќи ја магијата на локалното творештво. Во меѓувоениот период, т.н. „џез-доба“ ја зафатила Европа, населувајќи се на сцените од ноќниот живот со заразниот џез-ритам. Фигури како Џанго Рајнхард и Стефан Грапели биле пионери на жанрот познат како џипси џез. Тие го основале Квинтетот на жешкиот клуб на Франција (Quintette du Hot Club de France) во 1934 година и групата опстанала сè до 1948 година. Нивниот експеримент ја комбинира традиционалната ромска музика со различни форми на џез-импровизација за да создаде уникатен европски звук.

Денес, џезот продолжува да се навраќа на глобалната сцена, во дослух со новите технологии. Од раздвижените улици на Рио де Жанеиро до интимните џез-клубови во Токио, љубителите на џезот се собираат за да го прослават Светскиот ден на џезот, потврдувајќи ја трајната привлечност на жанрот и универзалниот јазик на ритамот и мелодијата. Така и во нашата земја, Светскиот ден на џезот го прославуваме низ повеќе градови со низа работилници и интерактивни курсеви.

Студентска уметничка пролет

Последниот настан на Студентска уметничка пролет беше посветен токму на интернационалниот ден на џезот. Младите уметници читаа поезија додека во заднината свиреше традиционална џез-музика од посветени музичари на различна возраст. Оваа поетско-музичка вечер претставуваше интермедијална соработка помеѓу два факултета во Скопје – Факултетот за музичка уметност и Факултетот за драмски уметности. На Академска сцена на ФДУ бевме сведоци на џез-ентузијасти чии мелодии и импровизации одличнo се вклопија со поезијата на младите талентирани книжевни творци.

Велес во џезерска атмосфера

Europe House Велес го прослави Светскиот ден на џезот заедно со „Art Generator“, уникатен настан што секоја година продолжува да ги инспирира и да ги поврзува љубителите на музиката. Настанот побуди интересен преглед на историјата и развојот на музичките стилови преку изложба на џез-плочи на најголемите колекционери во Велес, а се организираше и интерактивна обука за нагодувањето грамофони предводена од Марјан Стојнев со акцент на аналогниот звук. Подоцна бевме сведоци на неверојатен соло-пијано концерт на Гордан Спасовски, чија изведба уште еднаш го потенцираше длабокото емотивно влијание на џез-музиката врз публиката.

Вечерта ја заокруживме со винил-забава со Бојан Петков-Шамба. Неговиот избор на плочи создаде прекрасна атмосфера, каде што настана хармонично испреплетување меѓу старото и новото. Видеомапингот, пак, овозможен од „Edit points“, го претвори просторот во посебно доживување, илустрирајќи го џезот не само како звук туку и како визуелна репрезентација.

Џез-работилница во Струмица

Europe House Струмица организираше интерактивна работилница со Филип Динев, кој беше придружен од младите гитаристи на професорот Васко Пиличев – „Ависта“. Учениците се запознаа со различни музички инструменти, особено со инструменти што најмногу се користат при џез-импровизации. Светскиот ден на џезот го прославивме во убава атмосфера преку гитарски курс, разменувајќи искуства, знаења и совети меѓу младите гитаристи.

Во Струга се слуша ЏЕЗ!

Во вторникот, на 30 април, Europe House Струга го одбележа интернационалниот ден на џезот на многу креативен начин. На повеќе локации во градот, учениците од средното музичко училиште „Тодор Скаловски“ од Струга и професионални музичари под водство на професорот Гоце Стојаноски свиреа џез-музика. Напладне, во зенитот на сонцето, пред мезе-барот „Кингстон“, машката плажа кај хотелот „Дрим“ и на шеталиштето спроти хотелот „Фреја“ одекнуваа звуците на препознатливите џез-песни.

Доротеа Огненовска

Разговара: Наташа Атанасова

Познатата детска песничка „Ени, мени, сени“ со една буква плус се најде во насловот на последната книга за возрасни на мултимедијалниот уметник Владимир Лукаш.

„Гени, мени, сени“ е роман за гените – за „потеклото на бабите“, како што стои и во неговиот поднаслов, за семејната историја фрагментарно подраскажувана преку навраќање на семејните фотографии и други спомени и чувства; за мените сфатени како времето што минува и (сè) менува; и за сените – сè засенето и отсенето што имало потреба и смисла да се најде во друштво на претходните две.

Впечатливата приказна на овој роман како детски „слајм“ со боја на чоколадо и мирис на лимонада излегува од кориците и го повикува читателот на тегнење и гмечење, мирисање и шлапкање, на една детска заиграност но и на една сериозна внимателност, затоа што со својата аморфна маса постојано се обидува да се лизне и протне низ прсти.

Како си, Лукаш? Со здравјето, со животот, со инспирацијата?

Жив сум, благодарам на прашањето. Здравјето и инспирацијата (фала му на Дарвин) се прилично поврзани со животот, а без него – како што знаат и мравките во сендвичите на излетниците, е прилично здодевно и пусто.

Од излегувањето на „Гени, мени, сени“ помина некое време. Од каде желбата и потребата да се занимаваш со потеклото (на бабите), со семејните фотографии, спомени и сеќавања и да ги сплетеш во приказна?

Семејните фотографии ме восхитуваат сè повеќе и повеќе, но не поради сентиментот што блика од нив, туку од надреално реалните слоеви што се кријат во нив. Пишувајќи за бабите, природно е паралелно да се размислува за „нивните“ времиња и за „заедничките“ времиња и за сè што црцори, брмчи, шепоти, вика и постои околу тие и овие времиња. Фантазијата, гордо исправена пред реалноста, се згрчува од зачуденост кога се соочува со јавето и од срам бега далеку и, барем за кратко, замолкнува. За среќа, и двете баба ми се живи, секоја на свој начин. За среќа, во ракавот сè уште кријат некаква блескава ѓурултија.

Композицијата на твојот роман е триделна: фрагменти од семејните спомени во форма на приказни базирани на сеќавања и фотографии, очудени секојдневно-семејни случки и ситуации и лирски пасажи за неа, за синегдохиската баба. Што беше прво – концептот во глава или пишувањето со рака?

На почетокот беше хаос. Што би се рекло, бланко концептот истражуваше на каков начин да се изгради конструкцијата на романот, но многу често се губеше во темни сокачиња, што ми даде време да седнам и да напишам нешто. Кога концептот конечно го најде излезот од сокачестиот лавиринт, добар дел од текстот веќе беше напишан и тука почнаа да работат ножиците. Сецкање, поместување, бришење и дополнување, голема пауза, повторно читање: ова е ужасно! – и така натаму, мала пауза, големи поправки, дедлајн, слава (автоироничен крај, типичен за авторот – заб. на авт.).

Троделноста е, на некој начин, како (музичка) соната. Во првиот став сè се изложува, јасно и гласно, со расфрлани блиц-сеќавања (и/или претпоставки) во однапред зададен формален простор, со јасна и гласна разрешница. Вториот став е обично поведар, сеќавањата не се во преден план, повеќето од гласовите што се провлекуваат низ мотивите се случиле утрото или ден-два претходно, но сето тоа е малку магловно, сонливо, понекогаш смешно, понекогаш траорно. Третиот став е сочинет од ехата на претходните ставови и вооружан со лирски самострел. Има и епитаф. Може мала пауза за мали огласи? – Пишувам епитафи, поволно.

Мала забелешка: добро црташ и илустрираш за некој што потекнува од семејство надарено за фотографии со лоша композиција 😀

Мал одговор на малата забелешка: Децентрираните фотографии обично покажуваат нешто што не би покажале центрираните фотографии: нечија рака, нога, фрагмент од реченица, фрагменти од сè и сешто. Можеби фотографиите се децентрирани зашто фотографите го сакале токму тоа – да ја децентрираат реалноста малку полево или малку подесно, малку удолу или малку угоре, и со тоа да ни остават во наследство фрагмент од нивната фантазија. А фантазијата, како што знаат и скакулците во август, е непроценлива.

Лежерноста, спонтаноста и хуморот се одлики на сите твои дела што сум ги читала – за деца или за возрасни. Би кажал ли дека си тоа во голема мера ти или во дозерката со измешаните најважни состојки на твојата поетика има уште нешто?

Лежерноста, спонтаноста и хуморот се ништо без своите антиподи: паниката, прецизноста и тагата. Едноставно, тие кланови мораат да одржуваат некакви односи, па макар и смртнонепријателски. Мојата поетика има само една цел: да ми го прави животот поинтересен. Што и да крие, го крие прилично вешто од мене. Кога го наоѓам нештото, се радувам. Кога не го наоѓам, нешто друго ме наоѓа мене и на крајот пак се радувам. На радоста ѝ нема крај, како и на тагата.

Од промоцијата на книгата што ја гледав на Јутуб сфатив дека немаш баш мерак јавно да го автопоетизираш сопственото творештво 😊. А денес, писателите повеќе од кога било како да се ставени во функција на најголеми мегафони за промоција на своите дела. Како гледаш на ова, чувствуваш ли некаков товар?

Не сум љубител на промоции, барем не како учесник. Кога треба да зборувам пред публика жедна за информации поврзани со текстот (и уште пожедна за коктел по информациите), животот ми се скратува за 53 часа. Но, има и промоции на кои се свири и се пее. Тие ми се драги и ми го продолжуваат животот за 53 часа. Пред да заминам од овој свет ќе пресметам колку часа сум изгубил и колку сум добил. Се надевам на второто.

Што претставува за тебе пишувањето, што цртањето, а што музицирањето? Има ли некој од овие твои афинитети што најмногу те троши, а некој што најмногу те полни? И на што си фокусиран периодов?

Пишувањето, цртањето и музицирањето имаат склучено пакт и заедно сочинуваат една поголема приказна. Ништо од нив не ме троши, освен кога ќе дојде време да се оправдаат средствата (и кога ги има и кога ги нема) и кога крајните рокови како гладни лешинари ќе почнат да кружат околу кутрата глава на авторот. Да се укинат крајните рокови! Уа! Слобода за бескрајните преправки!

Периодов бавно пишувам роман за деца, уште побавно цртам еден цртачки дневник (или графички роман за сè и сешто и за ништо) и уште неколку други работи кои можеби ќе ги завршам кај и да е, можеби ќе ги завршам некогаш, а можеби никогаш.

Добра ноќ.

Насловна фотографија: Наташа Атанасова

Денот на модната револуција се одбележува секоја година на 24 април. Овој ден не е одбран по случаен избор, туку служи како трогателен потсетник за трагедијата во „Рана плаза“ во Бангладеш во 2013 година. На овој датум над илјадници работници ги загубија своите животи откако се урна фабрика за облека, правејќи ја оваа несреќа во редот од најсмртоносните индустриски несреќи на модерното време. Оттогаш, 24 април стана симбол за модната револуција и остана запаметен по поривот за нови промени во модната индустрија, поттикнувајќи ги потрошувачите и креаторите, односно брендовите, да го преиспитаат својот пристап кон целиот процес на модното производство.

Бангладеш се сеќава на жртвите во фабричката катастрофа во Дака пред 11 години, каде што се разоткрил мрачниот синџир на модното производство. Една година по уривањето на зградата „Рана плаза“, илјадници текстилни работници се собраа во Шавар, предградието на Дака, местото на несреќата, каде што со мирен протест им оддадоа почит на 1.100 загинати и 2.500 повредени во катастрофата. Организацијата за заштита на работниците „Шрамик Шангати“ од владата на Бангладеш побара да го прогласи 24 април за Ден на безбедност на работното место во земјата. Уривањето на текстилната фабрика на 24 април се смета за најтешка фабричка несреќа во Бангладеш во историјата. Меѓународните синдикати „ИндустриОл“ побараа од брендовите што давале нарачки за шиење во „Рана плаза“ конечно да им исплатат обесштетување на семејствата на загинатите. Сите компании сѐ уште го немаат исплатено финансискиот надоместок.

Медиумскиот бран од Европа и притисокот на јавноста биле активни во спречување на уште поголема катастрофа, која поттикна етички и морален пристап од големите меѓународни брендови што биле поврзани со „Рана плаза“. По трагичниот настан, дошло до значителна промена во свеста на потрошувачите, како и во побарувачката на големите синџири на модните куќи. Потем, ова беше повик за акција, што многу брендови почнале да даваат приоритет на етичките извори и еколошките методи на производство на облека. Тука ги вбројуваме и иницијативите како што се: Индексот на модна транспарентност и GOTS (Глобален органски текстилен стандард), чија главна цел е да им обезбедат на потрошувачите информации за нивните одлуки при купувањето.

Како одговор на трагедијата се роди идејата зад она што денес се нарекува „модна револуција“ (Fashion Revolution) – глобално движење што повикува на праведна, безбедна и одржлива модна индустрија. Модната револуција се стреми да ја подигне свеста за модата. Главното мото зад ова движење гласи: „Кој ја направи мојата облека?“ – иако навидум едноставно прашање, но тоа ја испитува вистинската заднина зад производството на брза мода.

Во последните неколку години, свесноста кај потрошувачите е значително подигната. Почнуваат да се купуваат сѐ помалку производи што се создадени на здравствениот ризик на фабричките работници. Новите трендови инсистираат на константна (ре)продукција на сезонски стилови што брзо се менуваат. Масовното производство на евтина, односно лесно достапна гардероба – сѐ уште наречена и брза мода (fast fashion), ги доминираше продажните центри во последните неколку децении. Меѓутоа, епохата на безумно масовно производство постепено го отстапува местото на поодржлив пристап кон модната потрошувачка. Оваа нова одржлива промена расте како што расте и нашата свест за еколошките и етичките прашања, како и колективната желба да се ослободиме од прекумерната потрошувачка и работничка експлоатација.

Закони против брзата мода

На европската почва, каде што модата одамна е синоним за софистицираност и стил, модниот консумеризам полека ѝ врти грб на брзата мода. Земјите како Франција и Италија, познати по нивната висока мода и луксузни брендови, сè повеќе ги прифаќаат одржливите модни практики. Потрошувачите стануваат попребирливи, бараат брендови што даваат приоритет на квалитетот и немаат негативни последици врз животната средина. Последниот закон во Франција на темата има цел да ја ограничи брзата мода и подобро да ги регулира компаниите што се занимаваат со овој тип производство на облека. Законот оди дотаму, па ќе забрани рекламирање на брзата мода и нивните производи од 2025 година, а со прекршувањето на тој закон ќе следуваат парични санкции до 15.000 евра. Дополнително, модните компании ќе се оценуваат според новосоздадениот еколошки систем на бодување, а интернет-страниците на компаниите треба да ги поттикнуваат потрошувачите да ја рециклираат старата износена облека.

Мода со рок на траење?

И покрај напредокот, модната индустрија сè уште се соочува со многубројни предизвици на патот кон одржливост и етичко производство. Важните прашања на оваа тема се расплинуваат, почнувајќи од експлоатација на работниците и работничките права, сѐ до уништување и загадување на животната средина. На прекумерната потрошувачка на 21 век ѝ е потребно решение за трајна промена во модната индустрија. Овој предизвик не се однесува само на производството и распределбата на облека туку и на начинот на размислување на потрошувачите. Само со совесни избори и активно поддржување на брендовите што практикуваат одржливо еко-производство можеме да ги промениме навиките и да го трансформираме модниот свет еднаш засекогаш.

За да се справат со овие предизвици, засегнатите страни од модната индустрија мораат да соработуваат за да се забележат системски промени. Брендовите треба да дадат, пред сѐ, безбедни работни услови, а потоа финансиски приоритет на исплаќање на разумни плати, а овие две се невозможни без обостран договор за работнички права што ќе придонесат кон колективната благосостојба. Од друга страна, второстепените аспекти за подобрување на модното производство алудираат на инвестицијата во (еко)одржливи материјали, притоа со намалувањето на отпадот и усвојувањето на принципите на кружната економија (circular economy) може да се помогне во намалувањето или во целосното запирање на штетното влијанието што го има модното производство врз животната средина.

Како можеме ние да направиме разлика?

Ние, како потрошувачи, имаме моќ да поттикнеме позитивни промени во модната индустрија преку нашите одлуки за купување на квалитетна и еколошки безбедна облека. Постојат неколку начини на кои можеме да придонесеме за поетички и поодржлив моден пејзаж. Еден од нив е едукација за социјалните и еколошките влијанија на модната индустрија. Со поддршка на локалните брендови што на преден план ги ставаат квалитетот и одржливоста на материјалот, всушност оттука и создаваме навики за купување со тоа што инвестираме во локалните дизајнери наспроти големата индустрија на брзите брендови што не само неетички ја произведуваат својата облека туку и ја загадуваат земјата. Покрај тоа, постојат и алтернативни модни варијанти на купување и наоѓање облека, како што е замена, односно веќе користена облека, преработка или, пак, за поталентираните самостојна изработка на облека што ќе го продолжи животниот циклус на облеката.

Модата како уметност или неопходност?

 Кога станува збор за модни производи, креирањето облека е долг и макотрпен процес. Модата, костимографијата, стилот и облеката прашање на индивидуален и субјективен избор особено ако брендот или дизајнерот го вложува сиот свој уметнички и креативен процес за да создаде уникатно модно парче облека. Модата, како и другите аспекти на нашиот живот, црпи инспирација од гранките на уметноста, особено од сликарството. Во последните години, модата не се смета за форма на уметност, туку се гледа како обичнa потреба, чија примарна функција е да го покрие и да го заштити телото од надворешните услови. Сепак, тоа не значи дека она што го носиме на нас не треба да биде дел од нашиот животен стил или дел од нашиот уникатен карактер што нѐ разликува од другите луѓе. Функцијата на модата не треба да се сведе само на ниво на неопходност. Меѓутоа, во секој случај, каков и да е нашиот стил, свесноста за животната средина треба да ги надминува и естетските граници во одредена мера.

Денот на модната револуција служи како потсетник за тековната борба за правда и одржливост во модната индустрија. Од друга страна, оддалечувањето од брзата мода не е без свои предизвици. Како потрошувачи, се навикнавме на практичноста и достапноста на облеката за еднократна употреба, а ослободувањето од овие навики бара заеднички напор. Иако е постигнат значителен напредок, има уште многу работа за да се осигури дека модното производство е хумано за работниците и еколошки сигурно за планетата. Покрај тоа, модната индустрија како целина мора да се соочи со уништувањето и експлоатацијата на животната средина и на тој начин да ги преосмисли своите практики, почнувајќи од дизајнот, преку производство, па сѐ до дистрибуцијата. Ако тргнеме од себе како потрошувачи, можеме да создадеме модна индустрија што не е само естетски убава туку е и етички одржлива за новите генерации.

 

Доротеа Огненовска

„Глетки“ од Влада Урошевиќ

Жолти кукли

на работ од шумата

 

Што сѐ доаѓа

без табличка со име

 

средба

со бел пес

во пејзаж со столбови

Што сѐ доаѓа

 

Јадење

од последните овошки

во празниот парк

 

Излишна табла

на ограда што пропаѓа

 

Што се доаѓа

Без име.

 

 

„Пролет“ од Блаже Конески

Ноќеска слушав песна
далечен топол глас,
утрово сонце ме бакна,
затоа весел сум јас.

Очиве ми се смеат,
како да не бидам луд?!
Од поле децата првпат
донесле врбов цут.

Како да не сетам мака
за твојот поглед и рака!

Спомни ме и ти мене
в срмена пролет и драга –
навечер кога со пупки
се реди твојата снага.

 

Илустрација: Sara Boccaccini

„Последна молитва на моето тело“ од Ацо Шопов

Црн е твојот ветар, а ноќта бела

и секој дамар напнат од зрелина.

застани како меч во овој дрворед од тела

пред да се срушиш заслепено со белина.

 

Но и тогаш играта ќе продолжи пак

со иста таинственост и со иста чедност.

И тие треви што ќе те покријат со мрак

Ќе изгорат во пожарот на твојата жедност.

 

Giselle Dekel

„Раскрсница“ од Радован Павловски

Дури пееше чучулига во благи хоризонти

Мина со затворена уста тажен профил

Можеби разговор водеше сама со себе

Мојата малечка ќерка само напати се сврте

А ти за рачето така ја повлече

Што од сето тоа во мене бол се наталожи

Не се кренав од тревите Жешкиот воздух

Го претворив во свирка и занишав цвеќе

И ти се сврте Видов

Штом не сме заедно премногу патиш

Тогаш пред тебе се јавив

Како широчина во погледот

Патот да ти го покажувам.

 

Илустрација: Bannai Taku

„Сѐ“ од Никола Маџиров

Сѐ е милување.

Снегот ги склопуваше крилјата

над ридовите, јас ги склопував дланките

над твоето тело како метро

што се одмотува само по должината

на другите нешта.

Вселената постоеше

за да се родиме на различни места,

татковината да ни биде виножитото

што сврзува две градини

кои не знаат една за друга.

И така времето минуваше:

страв во нас одгледувавме

восхит кај другите се раѓаше.

Нашите сенки тонеа

во отровни бунари,

кажаните зборови се губеа

и појавуваа како срчи на песочната плажа,

половични и остри.

Сѐ е сеќавање.

Сонот беше близу

далечно беше она што го сонувавме.

 

„Иднина“ од Блаже Конески

 

Каде е минатото

минатото по кое пекаме,

и каде е иднината

иднината што нема да ја дочекаме –

таа што ветува

повев на житја кои допрва ќе се сеат,

таа што ветува допир на несмели раце

и допир на усни што без нас ќе зреат.

 

Илустрација: Suki McMaster

„Песна за нејзината песна“ од Петре М. Андреевски

Немаше земја кај што не ја сретнав неа,
оти без неа бев никој и никој не ме познаваше.
По нејзината воздишка го запомнував воздухот
за да можам да ја стигнам, незабележан од никого,
но таа беше побрза од сите небесни светлини,
зашто секаде сама си го осветлуваше патот.
Објаснувајќи ја како семир во купечко јаболко,
главата ми ce полнеше со запаливи течности,
бели и црвени дождови капеа од овошките,
житата и шумите ја следеа во групни походи
и cè околу неа ја добиваше нејзината форма.
Кај што јас влегував, таа излегуваше
и од отворите ја мразев само нивната празнина.
Me рануваше како невеста, ме целеше како сестра
блажената ноќ што ја открив во неа.
Бев првиот иследувач на таа топла темница
неисцрпна како ѕвездите и бесцените камења
кои вечно ce празнат, a никако да ce потрошат.
(Каков страв ce пребра во допирот со таа кожа
што болскаше и заоблуваше како свртено вретено.)
Огнот и водата добиваа паралелна брзина
и во збирот љубовен постојано ce одземаа.
Cè што ce уништуваше беше заради неа
и cè што ce обновуваше беше заради неа.
Така светот ce делеше на видлив и невидлив,
на неослободени земји и на земји во развој,
но немаше земја кај што не ја сретнав неа.

 

„Тутуноберачите“ од Кочо Рацин

На кантар студен со туч го мерат

а можат ли да го измерат,

нашиов тутун – нашава мака

нашава солена пот!

 

Од темни зори на утрини летни

до никоја доба на вечери зимни

тој гладно пие тагата наша

и потта и крвта и снагата ни.

 

Ж’лт – ж’лти прави лицата бледни

и ж’лта гостинка у градите носи.

 

По утрини росни, по мугрите пресни,

наведени ничкум по полињата родни

зачмаени ние го береме.

Лист по лист кини

лист по лист нижи

лист по лист превртуј, притискај,

лист по лист милно, таговно реди

и на долга низа од капки пот

и надеж со клетва и зелена јад,

со корав поглед на очите матни

по кревките лисја ж’лтозлатни

прикаска горка на живот клет

нанижи безгласна а така јасна.

 

Та не знаш ли?

 

Денот ли дојде тој да се мери –

мерка му нема, а в градите длаби

без да се запре, без дно да најде

не тага а клетва, и во очите матни

и не сакајќи сама се дига

фуријата.

 

Кантарот носи лисјето златно

а в гради луто далгите беснат

на ж’лтата мака – на ж’лтиот тутун

на ж’лтата пот на рацете ни!

 

 

„Пишување“ од Игор Исаковски

ти пишувам набрзина, насобрано:
онака како што врне
во оваа мразна пролет
додека гранките натежнуваат
под небесните образи. истура.
ти пишувам во тивка соба:
само звуците од тонската проба
(за тебе свират во мојата глава)
одѕвонуваат. некако е безмилосна
таа музика од наросени слики и
мириси. (пак капки, сега најситни)
мојата нежност е благ навев:
стивнат тон во вителот на светот.
твојот бучен и силен ветар
полека се стивнува пред немоќта.
надвор врне, не и во мене. само провев
ми се разбива низ градите. во секој агол
удира, а јас ти пишувам. додека истура,
додека вода навева кон сите процепи.
ти пишувам како ти пишувам, се обидувам
да… ти пишувам од очај. на најтивко.
чекајќи да се умори небесната вода.
жеден сум.

Илустрација: Anna Raff

„Залез“ од Матеја Матевски

Румено. Румено. Румено.

Како занесена песна
во синото море
на горите
тоне
залезот.

Од тревите до кавалот
од стадото до облакот
сѐ е бујно
запалено.

Од градите до песната
од чекорот до чешмата
сѐ е чудно
разгалено.

Стадо в кавал заљубено
ѕвоно в песна изгубено
око в божур залудено

Румено. Румено. Румено

 

 

Изборот на поезијата е на Доротеа Огненовска

Малата кутија што стои во ќошињата на домовите или како украс во кафулињата – за новите генерации е само ретроуред на далечното минато. За повозрасните генерации радиото претставува носталгичен објект што е важен дел и од новото време. Почнуваме токму од скромните почетоци на радиото како средство за безжично комуницирање, па сѐ до неговото трансформирање во главен извор за забава во домаќинствата. Радиото се вбројува во најголемите изуми на човештвото што извршиле влијание врз глобалната историја. Колку и да е денес радиото заборавено од новите генерации, сепак не треба да ги заборавиме раѓањето и златната епоха на оваа волшебна кутија што го има променето светот. Атмосферата на минатиот век подразбирала семеен собир околу радиото, внимателно слушајќи ги ажурирањата на вестите, музиката и драмските радиосеријали. Малата кутија само преку аудиозвук ги трансформирала домовите во театри, училници и информациски центри, нудејќи нова визура кон светот.

Радиоретроспективата ја следиме уште од почетокот на 20 век, пред официјалното патентирање на пронајдокот од страна на Гуљелмо Маркони. Визионерските пронајдоци и изуми на Дејвид Хјуџис, Хајнрих Херц и Никола Тесла го отвориле патот на технолошката и индустриската еволуција со испраќање и примање сигнали преку етерот, создавајќи нова ера на комуникација. Овие нововековни изуми го поттикнале Маркони да се нурне подлабоко во истражувањата и во 1894 година, читајќи за работата на Херц и Тесла во областа на безжичната телеграфија, ги почнал експериментите што резултирале во денешното радио. Неколку години подоцна, во 1901 година, она што почнало како рудиментирана форма на пренос на безжични радиосигнали набрзо еволуирало во медиум што постепено се нaшол во домовите на сите луѓе ширум светот. За пронајдокот на радиото, Маркони ја добил Нобеловата награда по физика во 1909 година.

Како радиото станало најголемиот придружник на векот?

Кон средината на 20 век почнала златната доба на радиото. Епохата била одбележана со легендарни преноси што резултирале во културна револуција: од читањето на книжевни класици, појавата на рокенролот и музиката во живо, политичките говори и шокантните вести – сигналите и гласовите на радиото ги обликувале општествата, предизвикувајќи ги нормите и променливите времиња на секојдневниот живот.

Додека телевизијата и интернетот се појавиле како доминантни медиумски форми, суштината на радиото останува неспоредлива. Неговата способност за поврзување, информирање и забавување продолжува да резонира низ новите генерации. Како што одминувале децениите, така растела и радиотехнологијата. Со воведувањето на FM-радио во триесеттите години на 20 век се обезбедил појасен прием и подобар квалитет на звукот. Во втората половина на 20 век почнал подемот на транзисторните радија, правејќи ги преносите појасни од кога било. Меѓутоа, со доаѓањето на телевизијата во педесеттите и интернетот во деведесеттите, радиото се соочило со огромна конкуренција.

Диверзификација, дигитализација и адаптација

Брзиот технолошки напредок во последните сто години целосно ја има сменето човечката раса, многу повеќе за разлика од претходните векови. Како што одминуваа децениите, постојаните предизвици за радиоуредите се новите технологии. Подемот на телевизијата и дигиталната ера на виртуелниот свет станаа најголемите егзистенцијални закани за постоењето на радиото. Сепак, радиото опстојувало низ вековите, приспособувајќи се на новите иновации.

Со појавата на различни FM-станици се измислија различни формати на радија наменети за разговор, уште еднаш покажувајќи ги флексибилноста и приспособливоста на радиото да се менува и да се адаптира на новиот свет. И покрај предизвиците, може да се заклучи дека радиото постојано ги диверзифицираше своите нови идеи и понуди. Појавата на сателитското радио во раните години на првата декада од новиот милениум покажа колку навистина радиото умее да се претопи во медиумскиот пејзаж што подлежи на брзи промени.

Културното и социолошкото наследство што го има оставено радиото ја одекнува својата модерна релевантност и во денешницата. Додека некои можат да тврдат дека важноста на радиото е намалена во дигиталната ера, сепак можеме да ги забележиме радиотрагите во голем број на нови еволутивни видови на трансмисиски материјал. Тука се вбројуваат поткастите, што претставуваат своевидна дигитална еволуција на радиото. Нивната глобална популарност им нуди на слушателите содржина според различни барања и вкусови што потсетува на раните денови на радиото. Покрај тоа, копнените радиостаници продолжуваат да напредуваат, обезбедувајќи локални вести и итни преноси. Покрај поткастите, зголемена популарност добија стриминг-платформите што овозможуваат зближување помеѓу креаторите на стриминг-профилот со различни луѓе секаде низ светот.

Влијанието на радиото врз културата, политиката и општеството во секој случај останува незаменливо. Надминувајќи војни, различни општествени движења и технолошки револуции, радиото се здобива со висок статус во технолошкиот свет, осветлувајќи и поврзувајќи ја заедницата.

„Зборуе Радио Скопје, зборуе Скопје“

На 28 декември 1944 година новинарот Владо Малески на македонски јазик ја пренесе низ етерот препознатливата реченица „Зборуе Радио Скопје, зборуе Скопје“. Малески ја продолжува својата реченица со: „Драги слушатели, од салата на Собранието вршиме директен пренос на Второто заседание на Антифашистичкото собрание на народното ослободување на Македонија…“ За овој историски настан, Малески коментирал дека бил премногу возбуден при неговиот спонтан говор за време на преносот и во тој момент не почувствувал страв поради новиот уред, туку поради важноста на пораката што ја пренел зад микрофонот. Речиси 80 години подоцна овој настан останува да биде еден од најважните, како технолошки, така и историски, збиднувања за еволуцијата на нашата земја, бидејќи со еволуцијата на радиото директно се влијаело и врз еволуцијата на државата.

Од своите скромни почетоци, па сѐ до неговата дигитална еволуција, може да се заклучи дека радиото целосно го има преобликувано општеството, надминувајќи ги физичките далечини и обезбедувајќи глас на милиони луѓе ширум светот. Иако технологијата може да се промени, суштината на радиото – поврзувањето и комуникацијата со заедницата – нѐ потсетува на неговата безвременска привлечност и влијание врз нашата заедничка историја. Способноста да се приспособува на времето и историјата, да иновира и да резонира со слушателите сѐ до денешната ера ја нагласува неговата трајна важност.

Како заклучок, магичната кутија што го промени светот продолжува да ечи во нашите сеќавања и современите технологии. Нејзиното патување од основањето до иновацијата служи како доказ за човечката генијалност, издржливост и безвременската желба за меѓусебно поврзување. Додека се движиме низ медиумската врвулица што е во постојан развој, магијата на радиото останува да биде вистинскиот пионер на модерната комуникација.

 

Доротеа Огненовска

Битуше,  малото скриено село, вгнездено во живописното зеленило на Дешат, секоја година оживува со енергична и уникатна прослава на верскиот празник Водици или уште познат како Богојавление. Празникот го означува крајот на божиќната сезона и го одбележува крштевањето на Исус Христос во реката Јордан. Она што го прави празникот Водици во Битуше навистина посебен е доживувањето на целиот обичај од призма на жените, односно нивните песни и поворки, организација и водство одигруваат централна улога во неколкудневното празнување. Покрај верската манифестација, женската сила и единство го поттикнуваат духот на заедницата и ја покажуваат својата важност како столбови на заедницата. За време на Водици светлата во речиси сите куќи во Битуше се вклучени и ова е ретка традиција од верски карактер што ги собира сите битушани дома.

Кумстарките

По она што најмногу се разликува селото Битуше од другите села е прославувањето на женските Водици. Рано наутро целото село се буди и се подготвува за големиот ден. Кумстарките ги облекуваат своите традиционални стари носии и се главни на овој ден. Тие ја предводат поворката низ селото, чиј редослед е исто така точно определен (најпрво се позиционираат возрасните жени, а потоа и младите; мажените жени секогаш одат пред немажените). Жените пеат песни за мажите од нивните семејства, како и за свети Јован. Песните им се посветени на гурбетчиите за да дадат сеќавање на старото време кога мажите заминувале на печалба и единствени што останувале да се грижат за домовите и семејствата биле жените. На тој начин се воспеваат женската сила и истрајност и се потврдува нивната важност во зачувувањето на традицијата и културното богатство.

(„Св. Архангел Михаил“ — главната селска црква што се наоѓа сретсело под која наѕира планинскиот врв Крчин)

Поворката завршува во главната црква „Св. Архангел Михаил“ и кумстарките вртат онолку кругови „Јованово оро“ колку што има машки глави во куќата. Откако ќе заврши церемонијата, кумстарките одат во Културниот дом (поранешното училиште) каде што лебовите се сечат и се разделуваат и се служи мезе и ракија. Потоа се раздава софрата во двете куќи каде што е пренесено кумството и таму први јадат жените, додека мажите чекаат надвор.

Подготовките…

Водици е празничен настан за чие прославување подготовките почнуваат една година порано, на Танасовден (31 јануари), празник кога се одредува кумството и кумовите се зарекуваат дека следната година тие ќе го земат крстот. Причината за ова е бидејќи во минатото се случувало семејството од некоја куќа да ја нема можноста крстот да влезе во неговиот дом и поради тоа е направен компромис – крстот да го земат две куќи и да организираат адет според обичаите. Пренесувањето на кумството се спроведува според строго прецизен редослед, така што може да поминат и до 30-40 години пред крстот повторно да пристигне во истата фамилија.

Оттука почнува спремањето што трае низ текот на целата година. Кумовите собираат односно „таксаат“ жени и девојки или уште наречени кумстарки (најчесто на роднинска или пријателска основа) кои треба да бидат дел од нивното оро. Посериозните подготовки започнуваат вечерта спроти Василица, кога една девојка тргнува на полноќ да налее вода во две стомни од селските чешми. На враќање крши три дренови гранчиња што ги става во стомните за да симболизираат здравје. Во домот ја чекаат месарите кои пеат песна:

„Добре ми дојде, свети Јоване! – Добре те најдов еј нови куме!
Не уплаши се ток зарадви се, сам свети Јован заире носет,
заире носет бела пченица, бела пченица ведро ракија,
ведро ракија две ведра вино, две ведра вино крава јалова…“

Потоа продолжува замесувањето на лебовите и пиењето дренова ракија за одбележување на почетокот на празнувањето. Утредента млади невести и девојки наречени зовачки свечено облечени во носии го канат целото село да дојде „на кумство“.  Овој мал обичај го означува испраќањето на крстот од домовите на старите кумови (17 јануари) и преку свечена вечера започнува доаѓањето на новите кумови. Жените на кумовите се облечени во традиционална битушка носија и ги пречекуваат гостите од селото. Две жени во аголот на собата сучат врвка со која потоа ги подврзуваат крстот и босилекот пеејќи:

„Јадите, пите, веселите се, ова е софра свети Јованова.
Сам свети Јован заире носит. Носите го, носите го,
гравот од грашишќе, да го јадет, да го јадет,
овие чесни гости, чесни гости, чесни гости,
свети Јованови…“

Крстовите се носат во манастирот „Свети Јован Бигорски“ пеејќи ја песната „Со здравје свети Јоване“ и таму свештено лице ги става сите крстови во голем котел со вода и ги осветува. Во текот на ноќта (18 јануари) кумовите тргнуваат кон селото и влегуваат во домовите на селаните каде што се служи посна храна, а во вечерните часови жените приготвуваат костени за селаните и ги подготвуваат таблите со лебовите што ќе ги носат кумстарките. Тука е и обичајот на фрлање крст, свештеното лице го носи бакарното котле со крстот, босилекот и светената вода и се движи кон реката. Крстот се фрла во селската река, а по него скокаат млади момчиња од селото – тој што ќе го фати крстот се верува дека ќе има среќа низ целата година.

Деталите на битушката носија

Носиите во минатото биле специјална традиционална облека што се носела на различни празници, свадби, обичаи, адети итн. Во таа смисла, за секоја етапа од животот или за секој настан биле одредени соодветни женски носии: детска, девојчинска, невестинска и возрасна. Од особена важност е дизајнот на битушката носија која има нераскинлив дел од обредот и воопшто самиот празник Водици. Автентичните носии делат некои слични детали со мијачките носии од регионот, но сепак се разликуваат во слоевите, материјалот, креацијата и боите. Носиите истовремено претставувале и статусен симбол и се предавале од генерација на генерација во форма на семејно богатство, најмногу поради нивната вредност. Повеќеслојната носија се одликува со волнено здолниште и елек, памучна кошула, филигрански сребрени парички и петлици, колани, гајтани и богати шари извезени со срма кои треба да го симболизираат фолклорниот пејзаж на македонскиот живот. Потем, носијата тежи околу 25 килограми и се смета за една од најскапите во земјата.

Оваа убава традиција, која сплотува верски обред изведен преку оро и песна, фрлање на крстот во битушката река и други обичаи за овој православен празник, му даваат посебна карактеристичност на Водици со векови. Празникот Водици е прослава на женската сила, издржливост и вера во заедницата. Во 2019 година обичајот бил официјално прогласен за дел од нематеријалното културното наследство, меѓутоа битушани продолжуваат самоиницијативно да го празнуваат вклучувајќи ја традицијата на заедницата. Празнувањето на водичарските празници и зимски адети посветени на свети Јован во Битуше отсекогаш претставувале уникатна свеченост и не залудно е едно од последните мијачки села што го задржало традиционалниот многувековен празник во истата изворна форма како од минатото.

(Кумстарки во битушка народна носија)

Доротеа Огненовска

Фотографии: Томислав Георгиев за Делегација на Европска Унија