Заедно со “Yes for Less” го организиравме првиот базар на мали еколошки бизниси во нашата земја!
Настанот не беше само обичен базар, ова беше и можност за дружба и запознавање со еко заедницата која освен поединци вклучува и бизниси кои иако мали, постојано и несебично го даваат својот придонес за поодржлива иднина.
Одржлива мода и аксесоари, природна козметика, нега и лична хигиена, предмети за домот, беа само дел од производите кои посетителите можеа да ги најдат на базарот.
Изговорите дека еколошките алтернативи не постојат или е тешко да се најдат после овој базар не се веќе оправдување. Се гледаме во некои други слични настани од овој карактер!
Марко Трпески е наш млад дизајнер, чие име можеби не го знаете, но затоа книга со негови корици сигурно сте држеле в раце. Кориците што ги дизајнира тој имаат еден „марковски“ печат што е тешко да не се забележи и кога еднаш ќе станете свесни за него, понатаму редовно ќе ги препознавате новите книги на кои Марко им ја скроил облеката.
Големо задоволство ми е што во рубриката #КуќаЦелСвет, која ја правиме во соработка со „Блен.мк“, гостин ни е токму тој. Неговиот најнов проект Shuffleism, кој всушност е ветување дека 365 дена по ред ќе објавува свои дизајни-коментари, беше поводот за ова интервју, во кое разговаравме и за дизајнот на корици, и за односот кон трендовите и вештачката интелигенција, за ланската „Метафора 1“ и новите „Метафора 2“ и „Ние, чувари на приказната“, кои треба да излезат до крајот на годината. Сè на сè, одлична можност да го запознаете Марко и како уметник (дизајнер и писател), и како човек.
Марко, имаш завршено маркетинг. Како дојде до тоа патот да те одведе кон дизајнот, па плус тоа да го споиш со книгите и да станеш навистина плоден дизајнер на корици?
Марко, имаш завршено маркетинг. Како дојде до тоа патот да те одведе кон дизајнот, па плус тоа да го споиш со книгите и да станеш навистина плоден дизајнер на корици?
Во мојот случај прво беше цртеж, па реч, па грижливо одржување на редот во скромната библиотека на мајка ми проследено со гласна желба и јас еден ден да напишам книга. Следуваа неброени прошетки низ страниците на нејзините книги, смела констатација дека на тие страници им недостасуваат „слики“, па повторно цртеж како клуч од засолниште низ најтешките поглавја на мојот живот, сè до моментот кога решив тие слики да ги претворам во концепти и да разберам како тие концепти функционираат низ призма на психологијата на потрошувачите и понудувачите и сето тоа да биде „креативно“. Најсоодветно место за овој подвиг ми се гледаше катедрата по Маркетинг. Потоа (тогаш велев случајно) следуваше стипендија на академијата за графички дизајн во „Семос“ за стрип-табла, која за малку ќе останеше во фиока. Потоа следуваше и соработката со „Антолог“ и можноста да придонесам на каков било начин за книжевноста кај нас. Романтична приказна, нели! 😊
Денес работиш како фриленс-дизајнер, што е навистина смело, со оглед на тоа што сам треба да се грижиш за целиот процес, од наоѓање работа до наплата и плаќање придонеси… Што позитивно ти нуди ваквиот начин на работа, што се имаш определено за него?
Да, веќе речиси десет години функционирам како фриленсер, т.е. уште кога духот на времето сè уште се колнеше во концептот на „сигурна работа“. А јас, пак, многу рано во животот научив дека сигурноста е привид, молчешкум договорена општествена илузија. Сфатив и дека стремежот кон неа најчесто има мазохистичка природа, затоа што единствено изгледен и сигурен е самиот крај, па понесен од оваа идеја и синхроницитетите кои ја следеа, сите сили ги насочив кон процесот, т.е. кон сето она што е некаде измеѓу почетокот и крајот и решив да уживам во работата во сите искачувања и падови, подвизи и грешки. Уживајќи во возбудата која ја носи љубовта кон тоа што го работиш, речиси несвесно ја прифаќаш можноста да ги запознаеш сите свои димензии, што е огромен бенефит. А само по себе е и можност одново и одново секојдневно да учиш што суштински значи одговорноста. Мене концептот на „фриленс“ ме научи и времето да го гледам низ малку поинаква призма, а ми овозможи и да не се претворам во машина која безпоговорно ќе произведува во рамките на некој тренд.
Како ти тече процесот на дизајн на корица на една книга и колку си задоволен од размерот на вложеното време и креативност, заработката и сатисфакцијата по една издизајнирана корица?
Секој дизајн-процес, без разлика дали е тоа корица или друг материјал, мора да биде искрен, затоа што тоа е единствен одговор на довербата која клиентот ти ја дава на дланка. Втората намирница во мојот дизајн-процес е интуицијата. Да се слуша интуицијата значи и да се слуша сублимиран код испратен од сите сознанија и свесни и несвесни кои сме ги акумулирале со текот на времето. Најчесто, мое е само прецизно да ја артикулирам. Рационализацијата се обидувам да ја оставам за крај за да се изостри, прецизира и доведе до максимумот во соодветното време и простор.
Вложеното време, креативност и заработката најчесто не се за на иста вага во оваа професија, поготово не на нашиот пазар. Веројатно затоа што идејата за професијата се продава со некаков сертификат за технички вештини и со квоти на заработка спакувани во светкавата хартија на трендот, но никако не е за жалење. Сатисфакцијата, патем, е неизмерна! Замислете можност да бидете вие оној кој ќе даде тригер за влез во световите на канонските автори.
Корици на книги дизајнирани од Марко Трпески
Графичкиот дизајн подразбира да се биде во чекор со времето. Каков е твојот однос кон модата при дизајнирањето? И дали користењето на вештачката интелигенција (ВИ) ја гледаш како минлива мода или како неодминлива иднина?
Веројатно ќе се согласиме дека графичкиот дизајн е применета современа уметност, што само по себе подразбира одговорност во чии рамки графичкиот дизајн треба да одговори на потребите целната група. Додека модата и трендот нужно не подразбираат современост, туку се првенствено статистички алатки, а во дизајнот претставуваат и согласност заради прифаќање и најчесто лесна материјална исплатливост со неминовни нусефекти како што се униформираност и неинвентивност.
Неодминлива сегашност, би рекол за ВИ, иако самиот концепт ми се чини дека е предвремено роден (понуден на широко користење) случајно или намерно – оценете сами. Mногу недоречености и недостатоци се врзани со ВИ, поготово во поглед на графичкиот дизајн и уметноста. На пример, голем нејзин недостаток е немањето етичка норма ниту регулатива од каде алгоритмите учат (тужби и случаи еден куп), непочитувањето на авторските права, неможноста да се направи ресет. Но со самото тоа што е вештачка не може да биде виновна ниту за тековните, ниту за импликациите кои претпоставувам дека следуваат. А тука се и нашите одговорности, т.е. во равенството неодминлив е и човековиот фактор и начинот на кој тој ја користи ВИ. Имено, наместо алатка за олеснување на работата од дискусиите и моето искуство гледам дека има некоја тенденција да се претвори во инкубатор за оние кои не можат да постават јасна граница помеѓу продукцијата и репродукцијата. Најсимптоматично ми е што без размислување оној кој задал команда се именува како автор на делото.
Извадоци од „Метафора“ од Марко Трпески
Минатата година ја издаде твојата прва авторска книга „Метафора“, која е спој на ликовната и книжевната уметност. Дали таа настана како резултат на своевиден увид дека дизајнот повеќе не може да ти биде единствен канал на (креативно) изразување?
Па, во суштина, дизајнот ми е само доминантен израз, но не и единствен начин на креативно изразување. Имам јас неколку хобија, кои во голема мера служат како автотерапија, т.е. интимен монолог пред огледалото на творбата а и на сепството. На пример, тука е пишаниот збор уште пред „Метафора“, макрофотографијата, наивното макетарство, од пред некое време и обработката на дрво итн. Технички, „Метафора“ настана по увидот дека фиоките и фолдерите во моето опкружување стануваат пренаселени од неприкажани приказни, а таа беше зачната во рамките на концепт и не морав многу да интервенирам, само ги построив илустрациите и текстуалните минијатури, што беше последна заповед на мојот авторитет над нив и им дозволив да живеат меѓу читателите и толкувачите.
„Метафора“ ја гледам како твој сублимиран поглед на современите состојби – оние на умот, на перцепцијата, на реалноста и времето во кое живееме, преточен и низ визуелен, и низ книжевен медиум. Поглед низ маглата на сонот (некогаш на таа пред заспивање, на таа при расонување или, едноставно, преку маглата на заспаноста). А сонот е игрив и надреалистичен и полн симболи кои ни кажуваат многу, само ако сакаме да ги слушнеме. Како ти се чини ова мое доживување на книгата?
Уживам во различните доживувања на „Метафора“, тие се нејзина суштина и животна енергија. Токму тоа е и нејзината цел – да жонглира со перцепциите на читателот, да осцилира помеѓу сонот и јавето, помеѓу свесното и несвесното. Инаку, да, „Метафора“ е паноптикум на симболите на духот од времето кои мене ми се чинеа релевантни за напомена, истовремено и лаичка интуитивна психологизација на духот на времето. Има тука многу слоеви, т.е, за секој кој ќе се осмели по малку.
Илустрации од новата „Метафора 2“, која треба да излезе од печат до крајот на годинава
Дел од страниците на „Ние, чувари на приказната“, замислена како интерактивна книга во која читателот ќе го напише својот текст до илустрациите.
Годинава подготвуваш да издадеш уште две книги – „Метафора 2“ и „Ние, чувари на приказната“. Ќе ни откриеш по нешто за секоја од нив?
Па да, полека но сигурно влегувам во фаза на финални подготовки на двете книги. „Метафора 2“ останува во препознатлив манир, со архетипски вињетки и текстуални минијатури, овојпат од пред огледалата, затоа што метафората го одржува колективното свесно во живот. Додека „Ние, чувари на приказната“ е сосем поинаков концепт, тоа е еден вид игра во книга, книга чија суштина е да се испишува одново и одново во соработка со читателот. „Ние, чуварите на приказната“ треба да претставува една работна тетратка за сонувачи, со знаци покрај патот на мечтите, со знаци и симболи кои ќе бидат препуштени на слободно толкување на оној кој ќе се осмели да ја допишува книгата чија манирска одредница повторно е надреализмот.
Дел од SHUFFLEISM, проектот-ветување со дизајни-коментари.
Твојот креативен и критички настроен ум блеска и во новиот проект „Shuffleism“, кој на Инстаграм го опишуваш како „Logos not Logic“ и „специјализирана продавница за АРТфактите на нашето постоење“. Проектот, засега, се состои од визуелни коментари на разно-разни маркетинг појави. Како се роди и каква е твојата слика за него?
Shuffleism e креативен предизвик, ветување, критика, каталог. Ветување дека 365 дена ќе се обидувам секојдневно да создавам слики од навидум случајна мешавина на искористени рециклирани дребулии (симболично комплекси), неслучајно понесен од актуелностите со манир повторно во рамките на метафоричното и надреалното, ветување дека погончето за симболи ќе создаде каталог од АРТфакти кои, како што милувам да кажам, ја калибрирале мојата призма на светоглед во соодветниот простор-време, ветување кое ќе ме одржува во креативен и критички ангажиран набој и мене, а и оние кои ќе му дадат можност на Shuffleism.
БОНУС ПРАШАЊЕ: Кои ти се најомилените корици што ги имаш дизајнирано?
Не би издвојувал, вели некој непретенциозен глас. Другиот почнува да си набројува и тоа ретроспективно, „Кабинет на чуда со ѕидови од огледала“ – Владимир Јанковски, „Телото во кое треба да се живее“ – Петар Андоновски (наградена на овогодинешниот Саем на книгата), серијалот на Франц Кафка во издание на „Антолог“, серијалот на Меша Селимовиќ исто во издание на „Антолог“, „Глад“ – Џамал Уариачи, „Гласот на господарот“ и „Киберијада“ – Станислав Лем … ќе продолжам да набројувам во себе 😊.
Во Националната универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“, установа со исклучителна важност за културата и образованието, ризница на уметнички и научни остварувања, свечено се одржа јубилејното 10-то доделување на Наградата за најдобар млад преведувач „Вавилон“.
Наградата ја доби Благоја Јовановски за дел на превод на делото од англиски јазик „Волшебникот“ од Колм Тојбин, ирски автор.
Амбиентот, целосно адаптиран да прилега на манифестацијата, го охрабри евроамбасадорот Дејвид Гир накратко да се обрати на македонски јазик пред присутните, потенцирајќи ја исклучителната важност на литературата и културната размена. Свое обраќање имаше и претседателот на организациониот одбор на наградата „Вавилон“, Милан Дамјаноски.
Пред официјалниот старт на настанот, Амбасадор ја искористи можноста да се запознае со работата на институцијата и македонското културно наследство. Настанот се заокружи со проекција на краток документарен филм во чест на 80-годишнината од првиот училиштен час по македонски јазик.
Денешната работилница за графити „Графити на кирилица“ раководена од илустраторот Dreadpen ја посетија 15 млади ентузијасти.
Алтернативната улична култура и убавината на македонската азбука беа одличен спој да младите се запознаат со светот на графитите, процесот на оформување и различните техники.
Вистинското уметничко дело го оставивме за крај – ја исцртавме клупата во современ стил како што и прилега на Europe House – Местото на новата генерација.
Europe House Bitola претстави изложба посветена на графичкиот дизајн препознатлив за некогашна Југославија. yugo.logo е дело на младиот графички дизајнер Огнен Ранковиќ.
Изложбата ја сочинуваат 460 логоа создадени пред повеќе од половина век, но стандардите по кои се креирани, концептот и естетиката ги прават безвременски.
Целта на yugo.logo е да ги истражи, дигитализира и архивира овие знаци со цел да им послужат како инспирација на новите генерации, истовремено и да им се даде почит на пионерите на дизајнот на овие простори.
Во Europe House Крива Паланка се дружевме со малите љубопитни умови на работилницата за роботика и основи на #STEM за најмалите.
Дигиталниот свет е многу повеќе од користење интернет и читање дигитални книги, тој ги опфаќа роботиката, изработката на различен хардвер, практично користење на софтвер и многу повеќе.
Со комбинација на коцки-сложувалки, роботски хардвер и едноставна софтверска околина работевме на градење технички, дигитални, но и животни вештини како што се самодоверба и тимска работа.
Блазе тебе што имаш време за себе. Лесно ти е тебе со таа професија. Децата ти се сега малку пораснати, па можеш да излезеш да спортуваш. Таква си ти од мала, амбициозна. Не мислиш дека живееш пребрзо? Не купувај карго-велосипед, како ќе возиш две деца на него, немаш ни 50 кила. Маунтинбајк?! Немој, чувај ги рацете, па ти си пијанист.
Колку луѓе на светов, толку изговори. Уште толку повеќе право да се анализира туѓиот живот, да се создава мистика од нечија среќа. Зашто насмеан човек во нашето секојдневие е како марсовец кој го изгубил патот до дома.
Дали една жена смее да биде насмеана? Дали една жена професионалец во својата област, сопруга или штотуку реализирана како мајка смее да продолжи да живее слободно? Дали е нормално таа да биде среќна, задоволна со себе, привлечна? Дали нејзиниот партнер го одобрува тоа?
Кога во едно семејство постои љубов, тоа значи дека јас ја љубам среќата на мојот партнер, но и тој мојата. Постои време кое е само за мене или само за него, па постои време кое е заедничко. Тој, впрочем, и се вљубил во мене токму поради тоа што сум, поради мојата пргавост, бунтовност, постојаната потреба да се обидувам да ги менувам нештата кои се горчина во општеството. Зошто тој ист човек би посакал да станам нешто поинакво? Тоа е почитта за која нема потреба да се зборува, но таа се чувствува. Токму таква слобода и почит заслужува секој човек.
Спортот за мене е слобода. Дружбата со велосипедот подразбира бескрајни разговори во тишина силно гушната од природата, со секој нов ден понекој мал освоен предизвик. Токму тоа „мое време“ ме прави подобар родител, зашто кога јас сум насмеана, тоа значи дека и моите деца се смеат.
Луѓето што ги среќавам и местата на кои ме води велосипедот ме навраќаат кон убавината на наједноставните нешта во животот. Кон свеста за значењето на сопствениот мир и здравје, љубовта во сите нејзини можни облици преточени во секој мал детаљ на природата и примерот кој децата го гледаат и растат впивајќи ги позитивните човечки особини, да се биде упорен, истраен, да се сака и да се вложува во средината која е нашиот дом.
Натпреварите, пак, особено оние надвор од Македонија, патеки кои значат непознати предизвици, исклучително тешки моменти во кои се вложуваме до последниот атом сила помеѓу луѓе со кои сме ривали на патеката, но иако не се познаваме, се грижиме еден за друг, си посакуваме среќа за безбедно да ја преминеме финиш-линијата. Вредности кои како исконски нишки се преплетуваат низ мотивот и пораките на спортскиот дух. Токму спортот и уметноста и сите нивни етички начела се светлината во тунелот за менување на нашата стварност, за надминување на омразата и зависта и сите девијации кои ни го пресретнуваат денот.
Велосипедизмот ме направи свесна за силата која ја поседувам и ми овозможи тие искуства да ги преточам во инспирација за други. Спортувањето ме одведе до исклучителни луѓе со кои ја делиме истата страст и со кои заеднички, многу далеку од материјалниот свет, создаваме од ништо – нешто. Да, туркаме напред и покрај сета завист што ни се сервира на патот затоа што веруваме дека да се биде свесен за сопствената среќа, значи да се жнее убавина и за другите луѓе.
Една жена смее да биде насмеана. Таа мора да се смее секое ново утро, со целото свое срце.
Бранко Прља е ултраплоден автор за кого треба многу повеќе да се знае и во широките читателски кругови. Иако низ годините го гледавме како шета низ жанровите, константа беше неговата љубов кон уметноста, науката и технологијата, која се чини дека кулминираше со издавањето на првата македонска графичка новела илустрирана со вештачка интелигенција. Станува збор за адаптација во стрип-варијанта на неговиот (според мене најдобар) роман „3 минути и 53 секунди“. Освен што е уметник, Бранко е и посветен уредник и новинар (Арно.мк), како и активист во областа на екологијата. Човек кој неуморно вложува и ѝ (се) дава на нашата заедница за општо добро. И вистински избор за соговорник во рубриката #КуќаЦелСвет, реализирана во соработка со „Europe House – Скопје“.
Во изминативе 20 години, од објавувањето на твојата прва книга, секоја година објавуваш барем уште по една. Дали станува збор за пребујна инспирација или за челична самодисциплина?
Поголем дел од книгите на Бранко Прља
Годинава е 20-годишнина од мојата прва објавена книга и по тој повод правев пресметки дека имам издадено 40 книги (први изданија) досега. Можеби тоа се чини многу, но малку е во споредба со еден домашен автор како Александар Кујунџиски, кој за 45 години издаваштво има објавено 140 книги!
Мојата дисциплина се состои во едноставно правило: секоја година правам листа на книги кои ќе ги објавам и проекти со кои ќе се занимавам и се држам до распоредот. Некогаш роковите кои си ги наметнувам не ми одат во прилог зашто, како и сите, морам да заработувам независно од тоа и постојано се соочувам со „земски“ проблеми. Некогаш самиот себеси си правам премногу притисок за да ги остварам „задачите“. Немам издавач или договор кој ми стои над глава за да ги правам овие нешта, не заработувам од книгите, ниту сум славен. Едноставно, ако сум си задал задача да направам нешто што е во основа збогатување на културата на една нација, сметам дека морам да го направам. Тоа е нешто едноставно посилно од мене, некој внатрешен порив кој го имам од детството. Уште рано открив дека го имам она што го нарекуваат „бујна фантазија“ и таа едноставно не ми дава мир. Книгите се само начин да ја канализирам да ме остави на раат, инаку не можам да функционирам нормално во реалноста.
Низ годините се шеташе низ повеќе жанрови, како раскази, измислени вести, едукативна проза, дистописки романи… Како доаѓаше до тоа да си кликнете со секој од овие жанрови во одредени периоди и потоа да се разидете?
Кога се зафаќам со некоја тематика ја црпам до крај. Притоа читам, истражувам, дознавам сè што можам за тоа и станувам здодевен и на себеси и на другите. На пример, ако сум сега заинтересиран за вештачката интелигенција, тоа е единственото на што мислам и за што знам да зборувам со луѓето, ништо друго не ми е интересно. „Кликот“ доаѓа од нешто што сум прочитал, видел, слушнал… и тогаш веднаш знам дека тоа ќе биде следната сфера на интерес. Во тоа навистина уживам и најчесто по долго истражување, наеднаш го филтрирам она што сум го научил во една креативна експлозија која не можам да ја контролирам, ниту се обидувам многу да ја насочувам, едноставно се препуштам. Тоа е мојот процес кој досега функционираше.
Кога ќе ја исцрпам темата и некоја друга стане фокус на интересот, тогаш сосема ја заменува. Така било со литературните жанрови и со експериментите кои сум ги правел во нив, едноставно си ги тестирав сопствените граници и можности. Тоа за мене е некој вид предизвик кој „морам“ да го направам ако сакам да имам мир во животот. Кога ќе почувствувам дека немам што повеќе да дадам во таа област, едноставно ја напуштам.
Графичка новела „3 минути и 53 секунди“
За време на Саемот на книгата годинава ја издаде првата македонска графичка новела направена со помош на вештачка интелигенција „3 минути и 53 секунди“. Со оглед на тоа што книгава се појави околу една година од почетокот на масовизираната употреба на ВИ благодарение на платформите со „open AI“, го сметаш ли ова за свој подвиг?
Графичката новела за која зборуваш требаше да биде завршена до декември 2022 година, тоа беше дел од моите годишни планови кој (не) се оствари на интересен начин. На почетокот на годината си зададов план дека ќе направам стрип, но не знаев како. Читав секакви стрипови, барав инспирации, истражував. Бидејќи имам завршено графички дизајн, повремено цртам и сакав да го нацртам сам, но немав доволно искуство со стрипови. Потоа сакав да ја ангажирам ќерка ми, Нина Прља, која исто така супер црта и имаме објавено книги заедно, но тоа беше преголем залак за неа. Кога генеративната вештачка интелигенција стана општо достапна бев воодушевен од можностите и почнав да експериментирам. На крај се зафатив со новелата 3’53’’ како експеримент кој сосема ме обзема. Но, процесот траеше подолго отколку што очекував и не успеав да го остварам планот и да ја издадам графичката новела до Нова година, која излезе за Саемот 2023 година. Дали ова е подвиг не знам, веројатно не е зашто може да го направи секој. Сепак, за мене ова беше битна работа преку која стекнав нови вештини и ја сфатив вредноста на вештачката интелигенција.
Каков беше процесот на претворање на новелата во стрип? И зошто реши токму „3 минути и 53 секунди“ да ја адаптираш? Дали ти се чинеше најподатлива за премин во друг жанр или во прашање беше емотивна приврзаност?
Лично за мене процесот беше многу интересен. Доста време потрошив да го дефинирам визуелниот стил. Направив многу експерименти и се решив за некоја погенеричка комбинација на повеќе стилови за да не се копира одреден стрип цртач или уметник. Книгата е конципирана како музички албум, каде поглавјата се насловени според песни. Самите поглавја треба да се прочитаат брзо и во еден здив, едноставно приказната да те носи како што те „вози“ една песна. Кога ги визуализирав, секое поглавје прво го кадрирав и го делев на сцени, фактички правев некој вид сториборд. Потоа го адаптирав текстот и пристапував кон изработување на илустрациите. Во финалната верзија се избрани околу 300 илустрации, но беа генерирани минимум 10 пати по толку. Голем дел од нив ги досредуваше ќерка ми која ја ангажирав за асистент. Тогаш AI правеше доста грешки, особено во рацете на ликовите или кај групни сцени, кои сега веќе не ги прави. Дизајнот и текстот се мои, сликите како производ на AI немаат копирајт.
Ја избрав оваа книга зашто уште од нејзиното создавање имав желба таа да биде визуализирана. За неа и нејзиниот наследник („1 час и 30 минути“, која е на тема филмови и е конципирана како сценарио) имав коментари од извесни пријатели и театарски актери дека тие книги би функционирале одлично како филм. На пример, романот „Јелгава ’94“ од младиот Јанис Јоневс од Летонија, како роман за историјата на метал музиката од средината на 90-тите години, бил филмуван во 2019 година. Тој роман наликува на мојот по многу нешта. За жал, кај нас нема интерес за филмување домашни романи како што било често во македонската кинематографија од минатиот век пред осамостојувањето. Во последните 30-тина години во Македонија режисерите најчесто биле и сценаристи, па веројатно јас со помош на AI ќе треба да го режирам мојот филм. Шега на страна, така направив со графичката новела, како и со секој друг мој проект, наместо да чекам на другите, сам ја визуализирав 3’53’’. Можно е со развојот на вештачката интелигенција наскоро овој проект да стане и анимиран.
Ако не се лажам, сите твои книги ги имаш и сам дизајнирано 😊. Од една страна тоа е привилегија, да можеш книгата да ја обликуваш целосно според твој вкус, но од друга страна, те јаде ли црвот како би било да ги видиш своите дела илустрирани/замислени од друг ум?
Да, тоа е точно и не само тоа. Од пред некоја година го усовршив процесот на создавање една книга од почеток до крај. Значи, концепт, пишување, дизајнирање, печатење, сечење, сортирање, бигување и коричење! Со помош и поддршка на Небојша Гелевски – Бане и колегите од неговото студио ја испечатив и графичката новела. Единствено што ми недостига за да бидам сосема автономен е најбитното – маркетинг, но ќе биде и тоа еден ден. Тоа е една од моите големи маани, кога ќе завршам со една книга веќе мислам на друга и го занемарувам најбитното – дека таа треба и да стигне до читателите.
Во врска со илустрациите, како што споменав, имам соработувано со ќерка ми, а неколку книги од серијалот „Досие“ (2009-2011, на тема наука) се илустрирани од одличниот (и уште еден хиперпродуктивен) автор Владимир Лукаш, кој ми дозволи да ги користам неговите илустрации и тие супер се вклопија во овој проект. Во врска со самиот дизајн не знам дали би дозволил на друг да ми ги чепка кружниците!
Со ВИ и графичкиот дизајн си играш цело време. Прекрасни се портретите на македонските културни великани во различни стилови на Арно.мк, каде што го објаснуваш и начинот на кој си стигнал до нив, како поттик за откривање на можностите на ВИ. Какви се твоите ставови во однос на главните етички дилеми поврзани со авторството и авторските права кога станува збор за ВИ, со муабетите „ВИ ќе ни ги земе работните места“ и сл.?
Реакцијата на мојата графичка новела според романот 3’53’’ од македонската стрипска/илустраторска сцена (консументи и создавачи) воопшто не беше позитивна. Всушност, тие на некој начин ги испразнија сите свои лични незадоволства од АИ на мене и тоа го доживеав прилично емотивно. Ми беше криво особено заради тоа што отсекогаш сум се застапувал за домашната сцена, сум ја промовирал, сум соработувал со домашни автори на кои сум сакал да им дадам повеќе глас итн. На Арно.мк имавме и серијал текстови за различни домашни креативци „од маргините“, а како некој пораснат (и одгледан) на списанието „Маргина“ и како дел од целата приказна на културниот центар „Точка“, локалната сцена отсекогаш ми била битна. Судирот со домашната сцена за мене беше неочекуван. На АИ гледам како на демократска алатка која им овозможува на сите да создадат нешто интересно, да го надградат она што го знаат или можат со нешто повеќе. Тоа е особено важно за земја како нашата која нема многу можности, а голем дел од креативците и интелектуалците се заминати. Мислев дека и другите ќе бидат воодушевени од оваа можност за домашната сцена, но грешев.
Од друга страна, можеби ќе бидам грешно сфатен, но мислам дека авторските права се преценети и сметам дека тоа е дел од западно-консумеристичката култура. Ниту едно дело не го сметам само за мое, туку за производ на средината во која сум живеел, луѓето кои влијаеле на мене, моите родители, пријатели, илјадниците уметници, научници, великани кои ме обликувале. Затоа, уште пред неколку години ги дадов сите мои дела за бесплатно преземање. Мислам дека улогата на уметникот е да инспирира.
Но, не очекувам секој да го дели мојот став. Ја разбирам и другата страна. Мојата баба била уметник, сестра ми е професионален уметник, ќерка ми целиот живот ја одгледав во таа насока и верував (пред појавувањето на GenAI) дека ќе биде илустратор. Ако живееш од твојата уметност секако не сакаш некој да ти ја краде и да профитира од неа. Затоа би било идеално сите лични стилови да се заштитат. Фирмите кои ги создаваат AI моделите и при тоа користеле дела на уметници (писатели, сликари…), треба да даваат процент на уметниците чии стилови ќе бидат користени комерцијално. Корисниците и така им плаќаат месечен надомест.
Во врска со тоа дека AI ќе ни ги земе работните места, одговорот е да. Ова како графички дизајнер го чувствувам директно, но мислам дека во човековата природа е да се адаптира. Тие кои не разбрале досега, набргу ќе сфатат дека вистинскиот излез од оваа ситуација е да ја вклопиме AI во тоа што го правиме и да го направиме поинтересно, побрзо и подобро, наместо да се бориме против вештачката интелигенција или да одбиваме да ја користиме. Можеме на неа да гледаме како на новиот подобрен колаж или семплување, кои се легитимни правци и пракси во уметноста.
Порталот за наука, уметност и арни работи на Бранко Прља и Владимир Карер, Арно.мк
Ти си од оние луѓе кои секојдневно работат на промена на светот – и преку уметноста, и преку твоите многубројни активистички иницијативи. Од каде ја црпиш вербата дека сепак може да се дојде до промени, и покрај тоа што кај нас секое занимавање со институциите што не си ја бркаат работата делува како борба со ветерници?
Битно ми е она што го правам да има корист и во секојдневниот живот. Мислам дека со „Дај, не фрлај“ направивме една многу корисна алатка која ја користат многу луѓе, а притоа не ни знаат дека со тоа ѝ помагаат на екологијата. Кога сакаме да направиме некоја општа промена на добро, мораме да тргнеме од прашањето што им треба практично и секојдневно на луѓето.
Лично верувам дека е многу битно креативците да се ангажираат во полето на активизмот. Премногу сме непрактични да се инволвираме во политиката, но затоа можеме индиректно со нашата креативност да влијаеме на нештата. Уште одамна, кога од работата во чисто културна сфера, преминав во маркетинг, зборував дека во маркетингот се наоѓаат најпаметните креативци кои имаат знаење да ги претворат идеите во конкретни нешта кои ќе ги натераат луѓето на акција. Зошто тоа да биде во функција на зголемување продажба на одреден бренд автомобил, а не на идејата дека е подобро да се вози велосипед?
Институциите во земјите како нашата просто не знаат каде да се свртат од бројни злоупотреби. Како народ немаме многу одговорност едни кон други, но тоа се гради постапно. Секој еко-проект кој го водам го почнав од помислата дека треба да ја градиме свесноста. Тука се депониите кои нè трујат, ѓубрето во кое сме затрупани, загадувањето и пресушувањето на реките… да не набројувам, има толку многу проблеми, а толку малку заинтересираност и кај институциите и кај луѓето. Честопати за институциите вредностите за кои се залагаме како креативци и активисти се научна фантастика. Затоа ни останува нам да бидеме упорни додека не ги оствариме и тоа го сфаќам многу сериозно, како лична обврска и одговорност.
Последниот стрип за Скопје: „Дризла Скорне го дрибла“
Во таа насока се и мрачно-саркастичните стрипови за градот Скорне (прв, втор, трет), најновото од твојата ВИ игротека – твој крик против лудилото на нашето време во нашиот главен град. Ќе видиме ли светлина на крајот од тунелот на темава?
Роден сум во Сараево, но Скопје е градот на моите предци и мојот град кој го сакам, со сите негови недостатоци, мутации и превирања. Запознав еден град кој ме воодушеви со широките булевари, големите дрвореди, богатото минато и алтернативната култура, градбите на брутализмот и на Кензо Танге. За жал, ништо од тоа веќе не постои или е засенето. Скопје е станато град-чудовиште без идеја и иднина. Градот треба да се шири, зашто тоа е симбол на проширување на видиците и гледањето напред. Не треба да го уништиме и она малку вредно што останало и да изградиме „постаро и поубаво“. Граѓаните на Босна немаа избор, но ние имавме. Ми се чини дека Скопје е сирак кој го оставија не само тие кои заминаа, туку и ние кои останавме тука. Не се боревме доволно за нашиот дом и затоа тој сега е таков каков што е – бездушен и деморализиран.
На различни начини се обидувам да влијаам на подобрување на некои нешта (пред сè во полето на културата и екологијата) во Скопје и Македонија, во нешто сум имал успех, но тоа е капка во морето. Има уште многу да се направи и би требало сите кои знаеме како да ги смениме нештата или да ги инспирираме другите, да одвојуваме од своето време за да го направиме тоа. Не треба да бараме ништо за возврат – ќе ни се врати со подобар живот за сите. Се разбира има и луѓе кои го прават тоа, како На точак. Има и други, што е добро, сепак тие се малцинство.
Бранко Прља е Берт Стајн е Исак Сима. Или не е? 😊 Што значи за тебе пишувањето под псевдоним?
Да, сите тие се мои псевдоними. Првпат го искористив псевдонимот Берт Стајн кога конкурирав за наградата „Роман на годината“. Тоа беше прва награда за која сум конкурирал воопшто. Веќе бев автор со речиси 20 дела и не сакав тоа да биде фактор во изборот. Но, кога ми се јавија дека сум влегол во финалето малку ме измамија со тоа дека наградата мора да се додели на реален човек, па им го открив името, што веднаш (не по моја желба) го пренесоа во јавноста. Сепак, со тој псевдоним продолжив да пишувам дела кои ми се чинеше дека повеќе припаѓаат на тој аспект од мене. Како Берт Стајн имам објавено четири дела и неколку стотини текстови на Арно.мк на тема култура, филм, музика, уметност… а, како Исак Сима имам објавено две дела и педесетина текстови. Тука веројатно влегува оној муабет за „бујна фантазија“, едноставно потребни ми се повеќе потписи за разни нешта кои ги правам.
Верувам дека секој од нас има повеќе аспекти од својата личност и тие се одразени во овие мои псевдоними. На пример, Берт Стајн е поуспешен писател од Бранко Прља, а вториот е подобар активист. Псевдонимите се во духот на дадаистичката традиција чии автори ги почитувам и сакам, и ги открив преку нашиот Никола Гелевски, кој и самиот има неколку псевдоними од кои најпознатиот е Пандалф Вулкански.
Како би се чувствувал ако ти кажам дека прашањава не ги составив јас, туку ChatGPT? 🙂
Интересно прашање. Прво би те прашал дали сугестијата за прашањево ти ја дал ChatGPT? 😊 Веројатно би се чувствувал измамен кога би знаел дека прашањата се во целост на ChatGPT. Но, кога би знаел дека е користен како асистент за составување на прашањата тогаш би било сосема во ред. Сите користиме компјутери, интернет, различни извори на знаење и референци, производ сме на сè она што сме го читале, учеле, слушале… Вештачката интелигенција само ни помага полесно и побрзо да пристапиме до овие информации и да ги инкорпорираме во нашето искуство. Тоа нè прави попродуктивни, побрзи, подобри, не гледам ништо лошо во тоа, напротив сметам дека AI (ако не го уништи светот), тогаш ќе ги премести средствата за производство во рацете на секој човек кој има пристап до технологијата. За првпат во историјата на човештвото експертските знаења и вештини ќе бидат во рацете на пролетеријатот, а светот ќе биде вистинско поле за културен натпревар и соработка помеѓу сите народи на светот. Звучи добро, нели.
Сепак, како заклучок, не слушајте ме мене во врска со вештачката интелигенција. Наместо тоа, послушајте некое предавање или поткаст со Gary Marcus, Nick Bostrom, Raymond Kurzweil, Andrew Ng, Andrej Karpathy, Ben Goertzel, Demis Hassabis, Ilya Sutskever, Ian Goodfellow (сите ги има интервјуирано Lex Friedman, поткастер и истражувач), како и стотиците други генијалци, истражувачи и експерти во полето на AI.
